Trong thế giới công nghệ hiện đại, phần mềm độc hại (malicious software) có thể dễ dàng xâm nhập vào máy tính của bạn và ẩn mình mà không bị phát hiện. Đặc biệt, spyware (phần mềm gián điệp) và adware (phần mềm quảng cáo) là những mối đe dọa dai dẳng, âm thầm thu thập thông tin hoặc hiển thị quảng cáo gây phiền nhiễu. Tuy nhiên, với các công cụ phù hợp, bạn hoàn toàn có thể quét hệ thống và loại bỏ những chương trình độc hại đang ẩn náu này.
Bài viết này sẽ giới thiệu 5 công cụ miễn phí nhưng vô cùng mạnh mẽ, giúp người dùng Windows dễ dàng phát hiện và gỡ bỏ spyware, adware cũng như các loại mã độc khác. Những phần mềm này không chỉ cung cấp cái nhìn sâu hơn về hoạt động của hệ thống mà còn bổ sung những tính năng bảo mật vượt trội mà các công cụ tích hợp sẵn hay phần mềm diệt virus thông thường có thể bỏ qua.
1. Process Explorer – Task Manager Nâng Cao Của Microsoft
Process Explorer là một phần của bộ công cụ Sysinternals từ Microsoft, cung cấp các chức năng mở rộng vượt xa Trình quản lý Tác vụ (Task Manager) mặc định của Windows. Công cụ này hiển thị thông tin chi tiết về các “handles” và DLL (Dynamic Link Libraries) mà các tiến trình đang chạy trên hệ thống đã mở hoặc tải.
Process Explorer giúp bạn dễ dàng xác định các tệp DLL đáng ngờ đang chạy trên hệ thống và chương trình nào đang sử dụng chúng. Ngoài ra, nó cũng hữu ích trong việc tìm kiếm các vấn đề về phiên bản DLL, rò rỉ bộ nhớ “handle leaks” và cung cấp thông tin chuyên sâu về cách thức hoạt động của Windows và các ứng dụng.
Process Explorer đang chạy trên máy tính Windows 11 hiển thị chi tiết các tiến trình và tài nguyên hệ thống
Mặc dù giao diện ban đầu có thể hơi phức tạp, nhưng Process Explorer khá thân thiện với người dùng và việc dành thời gian tìm hiểu sẽ giúp bạn nắm rõ mục đích của các trường và nút bấm. Tài liệu hướng dẫn chi tiết của Microsoft về Process Explorer cũng chứa nhiều thông tin quan trọng về cách thức hoạt động và cách sử dụng công cụ hiệu quả hơn.
Đối với người dùng Windows thông thường, Process Explorer giống như một phiên bản Task Manager được “nâng cấp”. Bạn không chỉ có thể xem các tiến trình đang chạy và lượng tài nguyên hệ thống mà chúng đang tiêu thụ, mà còn có thể chạy quét VirusTotal trực tiếp từ bên trong công cụ. Tính năng này cung cấp một kiểm tra sơ bộ và cái nhìn tổng quan về các công cụ có khả năng độc hại trên hệ thống của bạn. Nó cho phép bạn so sánh hash của tiến trình với các hash “tốt” và “xấu” đã biết, giúp bạn phát hiện liệu tiến trình đó có phải là mã độc hay không.
Bạn cũng có thể sử dụng Process Explorer để theo dõi hoạt động mạng của một tiến trình cụ thể. Nhấp chuột phải vào tiến trình bạn muốn kiểm tra, chọn Properties, sau đó điều hướng đến tab TCP/IP. Bạn sẽ thấy tất cả các kết nối mạng đang diễn ra mà tiến trình đó đang sử dụng – một cách rất tiện lợi để kiểm tra xem một chương trình trên PC của bạn có đang kết nối đến các máy chủ độc hại hay không. Tuy nhiên, một nhược điểm nhỏ là Process Explorer không hiển thị lịch sử kết nối mạng; nhưng nó rất hữu ích để xác định các tiến trình độc hại đang chạy ngay lập tức.
Cuối cùng, Process Explorer còn cho bạn biết lệnh Command Prompt mà một chương trình cụ thể yêu cầu để khởi chạy, chỉ bằng cách di chuột qua tiến trình trong vài giây. Kiểm tra các lệnh này có thể tiết lộ các khóa, cờ hoặc hướng dẫn đặc biệt mà một chương trình độc hại có thể sử dụng để truy cập tài nguyên hệ thống.
2. Autoruns – Quản Lý Khởi Động Toàn Diện
Cũng là một phần của bộ công cụ Sysinternals, Autoruns thay thế tab “Ứng dụng khởi động” (Startup apps) trong Task Manager. Không chỉ hiển thị tất cả các ứng dụng khởi động ngay khi Windows tải hoàn chỉnh, Autoruns còn liệt kê tất cả các tiến trình khác bao gồm tệp DLL, dịch vụ (services), tác vụ đã lên lịch (scheduled tasks), và thậm chí cả các mục đăng ký (registry entries) – tất cả được phân loại rõ ràng dưới các tab riêng biệt.
Autoruns đang hoạt động trên máy tính Windows 11 hiển thị danh sách chi tiết các mục tự khởi động được phân loại theo tab
Autoruns giúp việc phát hiện bất kỳ tệp thực thi, DLL và tác vụ độc hại nào có thể tự khởi động cùng hệ thống Windows của bạn trở nên cực kỳ dễ dàng. Mã độc thường thêm các tác vụ đã lên lịch vào Windows, cho phép chúng khởi động cùng hệ thống và duy trì sự tồn tại một cách tự động. Với Autoruns, bạn có thể nhanh chóng kiểm tra các tiến trình đáng ngờ, chạy quét VirusTotal nếu cần và chấm dứt chúng.
Ngoài việc săn lùng spyware và các chương trình độc hại khác, Autoruns cũng rất tuyệt vời để tối ưu hóa hiệu suất PC của bạn. Thay vì phải di chuyển giữa nhiều cửa sổ cài đặt rải rác trong Windows, bạn có thể tắt tất cả các chương trình và tiến trình không mong muốn khởi động cùng Windows chỉ trong một lần. Nó cũng có thể hữu ích khi bạn khắc phục sự cố Windows để kiểm tra bất kỳ chương trình nào có thể gây ra sự cố hoặc mất ổn định hệ thống trong quá trình khởi động.
Mỗi khi thiết lập một PC Windows mới, tôi luôn sử dụng Autoruns và Process Explorer để loại bỏ bất kỳ tệp tin đáng ngờ hoặc không mong muốn nào. Đây là một trong những cách tốt nhất để gỡ bỏ bloatware khỏi máy tính của bạn, bên cạnh việc sử dụng các công cụ bên ngoài như Windows 11 Debloater.
Khi kiểm tra spyware hoặc các chương trình độc hại, tôi thường bắt đầu bằng cách xem qua tab “Everything” chính và bỏ chọn bất kỳ chương trình nào có vẻ đáng ngờ hoặc không cần thiết. Hãy đặc biệt chú ý đến tab “Scheduled Tasks” để tìm bất kỳ chương trình nào được lên lịch khởi động và xác minh rằng tất cả các chương trình đáng ngờ hoặc không mong muốn đều bị vô hiệu hóa. Hãy cẩn thận không tắt các tiến trình hệ thống thiết yếu hoặc các mục được ký bởi Microsoft. Nếu không chắc chắn, hãy tìm kiếm tên tệp trên Google hoặc tham khảo VirusTotal trước khi thực hiện hành động.
Sau đó, một khởi động lại hệ thống đơn giản sẽ cho biết liệu các tiến trình bị tắt có gây ra vấn đề hay không. Khi bạn xác định được một tiến trình có vấn đề, bạn có thể xóa vĩnh viễn nó khỏi hệ thống bằng cách nhấp chuột phải vào tiến trình và chọn Delete. Tuy nhiên, lưu ý rằng điều này không xóa tệp độc hại (phần mềm độc hại tiềm ẩn). Nó chỉ dừng tiến trình. Một khi bạn phát hiện một tiến trình độc hại, bạn sẽ cần chạy một công cụ gỡ bỏ phần mềm độc hại chuyên dụng như Malwarebytes.
3. VirusTotal – Công Cụ Quét Mã Độc Trực Tuyến Đa Năng
VirusTotal là một trong những công cụ cơ bản và dễ sử dụng nhất mà bạn nên dùng để kiểm tra xem một chương trình đáng ngờ có phải là mã độc hay không. Ngoài việc kiểm tra các tệp riêng lẻ để tìm chữ ký độc hại, trang web này còn cho phép bạn kiểm tra các URL, hash, địa chỉ IP và tên miền so với cơ sở dữ liệu khổng lồ của nó.
Trang chủ của VirusTotal hiển thị giao diện tải lên tệp tin hoặc dán URL để quét kiểm tra mã độc
Điều này cho phép bạn nhanh chóng kiểm tra xem một tệp tin hoặc một URL mà tiến trình trên PC của bạn đang liên lạc có độc hại hay không. Đây cũng là một trong những cách dễ nhất để kiểm tra độ an toàn của một tệp đã tải xuống trước khi sử dụng.
Công cụ này kiểm tra các tệp của bạn với hơn 60 công cụ diệt virus từ các nhà cung cấp khác nhau. Vì các chương trình diệt virus khác nhau và không phải lúc nào cũng xác định được một tệp độc hại, VirusTotal là một cách tuyệt vời để kiểm tra một tệp với càng nhiều công cụ diệt virus càng tốt chỉ với vài cú nhấp chuột.
Vì là một công cụ trực tuyến, VirusTotal cũng độc lập nền tảng, nghĩa là bạn có thể tải lên một tệp từ bất kỳ thiết bị nào. Điều này tiết kiệm rất nhiều thời gian và công sức, đặc biệt nếu bạn muốn kiểm tra một tệp mà bạn có thể tìm thấy trên điện thoại hoặc máy tính bảng của mình. Tuy nhiên, kết quả của nó không mang tính chất tuyệt đối, vì bạn sẽ thấy một số công cụ diệt virus gắn cờ một vấn đề, trong khi những công cụ khác lại bỏ qua. Đó là lý do tại sao tốt nhất nên sử dụng VirusTotal như một phần của hệ thống đa tầng để kiểm tra các phần mềm gián điệp, phần mềm quảng cáo và phần mềm độc hại tiềm năng.
4. Malwarebytes – Chuyên Gia Diệt Adware & Malware
Malwarebytes là một trong những chương trình chống phần mềm độc hại và diệt virus tốt nhất mà bạn có thể cài đặt miễn phí. Nó thường xuyên phát hiện các tệp bị bỏ sót bởi các chương trình diệt virus khác, bao gồm cả Windows Security – giải pháp diệt virus tích hợp sẵn của Microsoft cho Windows.
Malwarebytes đang quét trên máy tính Windows, hiển thị quá trình kiểm tra và các mối đe dọa được tìm thấy
Malwarebytes đặc biệt hiệu quả trong việc phát hiện adware (phần mềm quảng cáo). Nó cũng có thể cách ly và loại bỏ adware được tích hợp trong các công cụ của Microsoft như Edge, mà Windows Security có thể bỏ qua. Chương trình này còn sở hữu một bộ công cụ tích hợp sẵn cho phép bạn tinh chỉnh cài đặt quyền riêng tư của Windows và kiểm soát các ứng dụng khởi động. Nếu bạn chọn đăng ký Malwarebytes trả phí, bạn sẽ nhận được thêm VPN tích hợp và các tùy chọn bảo vệ bổ sung, cũng như khả năng bật quét hệ thống theo thời gian thực để phát hiện các mối đe dọa ngay khi chúng xuất hiện.
Rõ ràng, bạn có thể thực hiện tất cả những điều này với Windows Security hoặc bất kỳ phần mềm diệt virus nào khác mà bạn đang sử dụng. Tuy nhiên, các bản quét của Malwarebytes có xu hướng sâu hơn và thường bắt được các tệp mà các chương trình diệt virus khác có thể bỏ lỡ. Ngoài ra, giao diện của nó dễ điều hướng hơn rất nhiều nếu bạn không phải là một “phù thủy máy tính”, đảm bảo mọi người đều có thể dễ dàng nhìn thấy các tệp đáng ngờ và quyết định cách xử lý chúng.
5. Spybot – Search & Destroy – Công Cụ Huyền Thoại Chống Spyware
Spybot chắc chắn đã hơi lỗi thời ở thời điểm hiện tại; tôi nhớ đã sử dụng nó để tìm spyware trong những ngày đầu của Kazaa và Limewire. Tuy nhiên, mặc dù giao diện người dùng đã cũ, nó vẫn là một công cụ thực sự tiện dụng để tìm và loại bỏ adware và spyware khỏi máy tính của bạn, vì nó chuyên biệt trong việc nhắm mục tiêu vào chúng. Spybot có kèm theo một thành phần diệt virus bổ sung, nhưng nó không được bao gồm trong phiên bản miễn phí.
Spybot Search & Destroy đang quét trên máy tính Windows, hiển thị quá trình tìm kiếm và phát hiện các phần mềm gián điệp
Ngay cả khi không có công cụ diệt virus tích hợp, Spybot vẫn là một ứng dụng chống spyware tiện dụng để có sẵn như một phần bổ sung cho chương trình diệt virus hiện có của bạn. Quá trình thiết lập cũng trực quan và cho phép bạn chọn giữa việc thiết lập công cụ để bảo vệ tự động hoặc tự cấu hình cài đặt.
Các tính năng chính của nó bao gồm phát hiện và loại bỏ spyware, adware, phần mềm theo dõi, keyloggers và các chương trình không mong muốn khác. Phiên bản miễn phí cũng bao gồm tính năng “System Immunization”, bảo vệ hệ thống của bạn chống lại phần mềm độc hại bằng cách chặn quyền truy cập vào các trang web được biết là lưu trữ mã độc hoặc phần mềm không mong muốn khác. Nó cũng chặn các cookie theo dõi và các plugin trình duyệt được biết là chứa phần mềm độc hại. Bạn cũng nhận được một tiện ích kiểm soát chương trình khởi động và quét rootkit.
Hầu hết các tính năng mạnh mẽ hơn của Spybot đều bị trả phí. Tuy nhiên, khi bạn sử dụng nó kết hợp với các công cụ khác như Autoruns, Process Explorer và một chương trình diệt virus, nó cung cấp đủ khả năng để bảo vệ khá toàn diện ở gói miễn phí.
Phần mềm gián điệp có thể rất tinh vi, và việc tìm thấy nó trên hệ thống của bạn, đôi khi ngay cả với các công cụ phù hợp, cũng có thể khó khăn. Tuy nhiên, nếu bạn thực hiện nhiều lần kiểm tra với các công cụ thích hợp, chúng sẽ trở nên tương đối dễ phát hiện và thậm chí dễ dàng loại bỏ hơn. Để đạt được kết quả tốt nhất, hãy bắt đầu với Autoruns và Process Explorer để xác định các tiến trình và mục khởi động đáng ngờ. Sau đó, xác nhận bất kỳ tệp đáng ngờ nào với VirusTotal. Cuối cùng, hãy chạy quét toàn bộ hệ thống với Malwarebytes và/hoặc Spybot để loại bỏ bất cứ thứ gì đang ẩn mình trong nền.
Hãy chia sẻ kinh nghiệm của bạn trong việc phát hiện và loại bỏ phần mềm độc hại, hoặc công cụ yêu thích của bạn trong phần bình luận bên dưới!
